Elementen voor een duurzame keuze

Overzicht van de elementen voor een duurzame keuze

Onderstaande tabellen bieden een overzicht van de diverse elementen voor een duurzame keuze met betrekking tot het ventilatiesysteem. De behandelde comfortaspecten en de in dossier Een energie-efficiënt ventilatiesysteem ontwerpen, behandelde energieaspecten komen aan de orde.

De elementen voor een duurzame keuze beïnvloeden de reflectie over de duurzaamheid van het project. In dit verband is dit overzicht niet meer dan een indicatie, die in elke specifieke situatie anders moet worden geïnterpreteerd.

Milieuaspecten

Efficiënt ontwerp en optimale afmetingen van het hygiënische ventilatiesysteem

Luchtverversing brengt op twee niveaus energiekosten met zich mee:

• Het energieverbruik van de eventuele ventilatoren
• Het energieverbruik voor de verwarming van de verse lucht die het gebouw wordt binnengebracht, hetzij rechtstreeks in het vertrek (via radiatoren bijvoorbeeld), hetzij binnen een ventilatiegroep (warmteterugwinning en verwarmingsbatterij).

Het ventilatiedebiet moet daarom afgestemd zijn op de behoeften en de systemen moeten optimaal worden ontworpen (keuze van de ventilatoren en andere randapparatuur, ontwerp van de netwerken om het drukverlies te beperken…).

Regeling van het ventilatiedebiet

Om het energieverbruik in verband met de luchtverversing te beperken, is het aanbevolen een systeem te installeren dat het debiet verse lucht dat effectief in het gebouw wordt binnengelaten aanpast aan de werkelijke behoeften.

De ventilatie hoeft niet constant te zijn als het gebouw niet permanent in gebruik is. Bovendien zijn de systemen vormgegeven met het oog op maximale bezetting om in alle gebruiksomstandigheden de luchtkwaliteit te garanderen. Maar de effectieve bezetting van de vertrekken is het grootste deel van de tijd lager of zelfs veel lager dan de maximale bezetting:

• De vergaderzalen van een kantoorgebouw worden niet constant gebruikt en de bezetting is vaak zeer beperkt ;
• Hetzelfde geldt voor klaslokalen en crèches ;
• Afhankelijk van de levensstijl van de bewoners is een appartement vrijwel voortdurend in gebruik of staat het een groot deel van de dag leeg etc. ;
• Het verse luchtdebiet kan op verschillende manieren aan de reële behoeften worden aangepast:
  • Handmatige regeling met informatie en bewustmaking van de gebruikers,
  • Regeling op basis van de luchtvochtigheid in de vertrekken (regeling van de luchtinvoeropeningen en de afvoeropeningen op basis van de vochtigheid),
  • Regeling op basis van aanwezigheids- of gebruiksdetectie via een CO2- of (bij parkings) CO-detector.

Wanneer het gebouw niet in gebruik is, moet ook bij afwezigheid van de gebruikers een minimale ventilatie worden gehandhaafd (bij kantoorgebouwen 's nachts, bij woningen overdag). Een volledige stillegging wordt alleen gedurende lange periodes van niet-gebruik toegepast (vakantie, leegstand…).

> Zie dossier Een energie-efficiënt ventilatiesysteem ontwerpen

Economische aspecten

Investering

Hoe complexer het ventilatiesysteem – debietregeling, warmteterugwinning enz. – hoe groter de installatie-investering zal zijn. Maar deze systemen presteren beter op energiegebied, waardoor ze een aanzienlijke besparing mogelijk maken. De extra terugverdientijd bij nieuwbouw is bovendien meestal relatief kort: 8 tot 15 jaar.

Bij renovatie kan het moeilijk zijn om systemen die veel ruimte nodig hebben te integreren. De terugverdientijd wordt daardoor langer. Een specifieke economische studie is in zulke gevallen geboden.

Zie dossier Een energie-efficiënt ventilatiesysteem ontwerpen.

Onderhoud

Om een goede luchtkwaliteit te verzekeren, is het van groot belang dat de componenten van het hygiënische ventilatiesysteem regelmatig worden gereinigd en waar nodig vervangen.

Mechanische of natuurlijke ventilatieopeningen en luchtinlaten

Filters

Leidingen, warmtewisselaars en andere randapparatuur

De ventilatieleidingen en randapparatuur (ventilatoren, warmtewisselaars, batterijen, etc.) moeten eveneens regelmatig worden gereinigd – elke 1 tot 4 jaar - door de installeerder of een onderhoudsbedrijf. De kosten voor een installatie in een woning worden geraamd op € 150 tot € 250, afhankelijk van het type installatie.

De vervuiling van het ventilatiesysteem is sterk afhankelijk van de buitenomgeving en het gebruik. Dit hangt dus ook samen met de levensstijl van de gebruikers. De interventie-intervallen worden dus ter indicatie vermeld. Ze moeten per geval worden aangepast op basis van de voorschriften en adviezen van de fabrikant.

Wel legt de EPB-regelgeving minimummaatregelen op voor het onderhoud van ventilatiesystemen met koudebatterij (koelingsproductievermogen > 12kW).

Bijvoorbeeld :

• Inspectie van de binnenwanden van de aanvoerkokers en de plenums: controle van de properheid en het corrosieniveau – 5x / jaar

• Visuele controle van de vervuiling van het filter, meting van het drukverlies via het filter en reiniging of vervanging van het filter indien nodig – 2x / jaar

• Controle van het corrosieniveau van de batterij – 1x / jaar

• Reiniging van de opvangbak voor het condenswater – 1x / jaar

• Reiniging van de oppervlakken van de warmtewisselaar – 1x / jaar

• Reiniging van de aanvoer- en afvoeropeningen – 1 x / jaar

Socio-cultureel aspecten

Impact van de luchtkwaliteit op het comfort

Wanneer een vertrek onvoldoende wordt geventileerd, leidt de productie van vervuilende stoffen door het gebouw zelf en door de gebruikers tot een toename van de concentratie koolstofdioxide (CO2) en micro-organismen die door de gebruikers of hun activiteiten worden geproduceerd. Sommige van deze vrijgegeven complexe organische deeltjes hebben een onaangename geur: geurtjes uit de keuken, de toiletten, transpiratie etc. Vooral personen die het vertrek binnenkomen, nemen deze geuren waar. De gebruiker went binnen bepaalde grenzen aan de aanwezige geur.

Koolstofdioxide is niet gevaarlijk voor de gezondheid (zolang de concentratie de 5.000 tot 6.000 ppm niet overschrijdt, een zeer hoog, zelden voorkomend niveau), maar het is een indicator voor de aanwezigheid van vervuiling door menselijke aanwezigheid. Overschrijdt de CO2-concentratie de 1.500 ppm, dan leidt de steeds ongezondere omgevingslucht tot een minder actieve ademhaling en voortijdige vermoeidheid.

Anderzijds leidt de inademing van zwevende stofdeeltjes in de lucht tot irritatie van de luchtwegen. Die stofdeeltjes zijn eerder geneigd te gaan zweven als de atmosfeer droger is. Er moet dus worden gezorgd voor een minimale relatieve luchtvochtigheid. Ook moeten de vertrekken regelmatig stofvrij gemaakt worden.

Bij renovatie leidt de vervanging van kozijnen of de verbetering van de isolatie vaak tot een luchtdichtere bouwmantel. De hygiënische ventilatie door infiltratie van lucht via de bouwmantel neemt daardoor sterk af.

Als geen maatregelen worden genomen om die hygiënische ventilatie te verbeteren (en in veel gevallen is ze volledig afwezig als geen maatregelen worden genomen!), zal de luchtkwaliteit mogelijk ontoereikend zijn. Dat is niet altijd waarneembaar. Wel kan de aanwezigheid van schimmel op de muren een teken zijn van gebrek aan hygiënische ventilatie.

> Dossier Duurzame keuze van raamkaders

Impact van de luchtverversing op de gezondheid

Afgezien van het ongemak als gevolg van een onvoldoende luchtverversing neemt hierdoor ook de concentratie micro-organismen zoals bacteriën en virussen toe. Dit leidt dus tot hoger risico op besmettelijke ziekten onder de gebruikers.

Daarnaast is een verband aangetoond tussen gebrekkige ventilatie en het Sick Building Syndrome. Het Sick Building Syndrome (SBS) doet zich in zowel oude als nieuwe gebouwen.

De waargenomen symptomen zijn een verstopte en geïrriteerde neus, droge en geïrriteerde oogslijmvliezen en keel, droge en geïrriteerde huid, hoofdpijn, lusteloosheid, vermoeidheid, etc. Absenteïsme en productievermindering kunnen het resultaat zijn.

SBM heeft meerdere oorzaken: gebrek aan natuurlijke lucht, afgifte van vluchtige organische stoffen door materialen, het CO2-niveau, micro-organismen, mijten, schimmels, etc. Ook zijn er fysische oorzaken, zoals de verlichting, straling, magnetische velden, etc.

Een toename van de ziektegevallen binnen een gebouw kan op SBS wijzen. Om het syndroom aan te pakken, moeten schimmels worden verwijderd, het ventilatiesysteem worden onderhouden, natuurlijke ventilatie worden toegelaten, de in het gebouw gebruikte materialen met zorg worden gekozen, de vervuiling worden beperkt, passieve koeling worden bevorderd, etc.

Impact van de luchtvochtigheid op het comfort

De vochtigheid heeft een relatief beperkte impact op het gevoel van comfort van een individu in een gebouw. Zo kan een individu moeilijk voelen of relatieve de luchtvochtigheid op het kantoor 40 % of 60 % bedraagt. Ongemak ontstaat pas in extreme situaties, zoals :

• een relatieve luchtvochtigheid van minder dan 30 % ;
• of een relatieve luchtvochtigheid van meer dan 70 %.

Een lage luchtvochtigheid (minder dan 30 %) levert bepaalde problemen op:

• Toename van de statische elektriciteit (kleine ontladingen bij contact met metalen voorwerpen) ;
• Toename van de stofconcentratie in de lucht (deeltjes van kleiner formaat) en dus van de afzettingssnelheid ervan en het aantal bacteriën in de lucht, hetgeen 's winters, wanneer de lucht droger is, tot meer luchtwegenaandoeningen kan leiden. De energieopbrengst die een drastische verlaging van de luchtbevochtiging oplevert, gaat gepaard met verlies door toegenomen absenteïsme.

Een hoog vochtigheidspercentage (relatieve luchtvochtigheid van meer dan 70 %) leidt tot aanzienlijke groei van het aantal microben en condensatie op koude oppervlakken.

Bron: Energie+, uit de L'action de l'humidité de l'air sur la santé dans les bâtiments tertiaires, R. Fauconnier, Chauffage Ventilation Conditionnement n°10/1992 © Leefmilieu Brussel

Impact van slechte gewoonten

De luchtkwaliteit heeft helaas vaak te lijden van verkeerde gewoonten en gedragingen. Dit gedrag kan voortkomen uit de wens om de verwarmingsfactuur te verlagen of uit gebrek aan kennis van de risico's. Er kan bijvoorbeeld worden besloten om 's winters niet te ventileren om de verwarming minder hard te laten werken, luchtroosters dicht te stopen enz. Het is belangrijk om de toekomstige gebruikers van het pand zo goed mogelijk bewust te maken van het belang van ventilatie. Anders dan men zou kunnen denken, heeft een wijd geopend raam gedurende korte tijd geen grote energie-impact.

De luchtverversing in een woonkamer van 25 m² met een buitentemperatuur van 10°C vraagt bijvoorbeeld niet meer dan ¼ kWh. Dat kost minder dan 1 eurocent! Er moet dus niet worden geaarzeld om vertrekken 's winters te ventileren. Door een kwartier lang te luchten, wordt de lucht ververst zonder dat de wanden afkoelen of warmte in die muren volledig verloren gaat. Van zodra het venster weer gesloten is, wordt de koude lucht zeer snel opnieuw opgewarmd door contact met de muren of de radiator. Vergeet echter niet om de verwarming uit te zetten voordat het raam worden geopend: we stoken niet voor de kraaien!

De potentiële gezondheidsimpact van een lucht-bodemwarmtewisselaar

Een lucht-bodemwarmtewisselaar brengt de verse lucht 's zomers in contact met koude wanden. Die zullen daardoor condenseren. Het systeem moet daarom goed worden opgezet om constante afvoer van dit condenswater mogelijk te maken en vervuiling van de verse lucht met schimmels, bacteriën enz. te vermijden.

> Dossier Een passieve koelstrategie toepassen

De kwestie van rokers- en niet-rokerszones

Het Koninklijk Besluit van 13 december 2005 tot het verbieden van het roken in openbare plaatsen is sinds 1 januari 2006 van toepassing. Voor de horecasector gelden sinds 2007 de volgende regels:

• Cafetaria's/kantines van sportinfrastructuren: totaal rookverbod ;
• Restaurants, patisserieën, tea rooms: totaal rookverbod behalve in een geïsoleerde, gesloten rookkamer waar alleen dranken geconsumeerd kunnen worden – deze ruimte mag niet meer dan 25% van de totale oppervlakte van het etablissement uitmaken ;
• Cafés en brasserieën: roken toegestaan op voorwaarde dat een rookafzuiger wordt gebruikt (15 m³/uur/m²) en een duidelijk aangegeven niet-rokerszone wordt voorzien die de helft van de totale oppervlakte van het etablissement beslaat.

Om de luchtkwaliteit te verzekeren moet de ventilatie worden aangepast of moet hiermee rekening worden gehouden bij renovatie- en nieuwbouwprojecten.

Arbitrage

Hygiënisch ventilatiesysteem

Behalve systeem A, dat afhankelijk is van de omstandigheden buiten (wind, temperatuur) en dat dus soms een te zwakke ventilatie zal bieden, kunnen alle ventilatiesystemen (B, C of D) het ademcomfort garanderen, mits ze goed ontworpen zijn.

Met het oog op de energieprestaties echter dient de voorkeur uit te gaan naar een systeem van het type D, want dit maakt warmteterugwinning uit de afgevoerde lucht mogelijk om de verse lucht voor te verwarmen.

> Dossier Een energie-efficiënt ventilatiesysteem ontwerpen

Luchtkwaliteitsklasse >< energiebesparing

Er bestaat een verband tussen het debiet frisse lucht en het voorspelde percentage ontevreden personen (PPD) wat de kwaliteit van de omgevingslucht betreft.

© Leefmilieu Brussel

Een groot ventilatiedebiet is dus goed voor het comfort.

Maar een verhoging van het debiet verse lucht brengt een verhoging van het directe (ventilatoren) en indirecte energieverbruik (verwarming van de verse lucht) met zich mee.

De doelstellingen voor de luchtkwaliteit moeten dus op redelijke wijze worden bepaald, afhankelijk van het specifieke gebruik van de vertrekken (kwetsbare gebruikers, intensief gebruik…). Zo zal in vertrekken met een specifiek gebruik (ziekenhuiskamers bijvoorbeeld) meer worden geventileerd dan in een kantoor of woning.

Hygrothermisch comfort >< energiebesparing

Ook vochtregeling is gunstig voor het comfort, maar luchtbevochtiging en vooral vochtonttrekking kosten veel energie.

De doelstellingen op het vlak van de vochtregeling moeten dus op redelijke wijze worden vastgelegd en de streefvochtigheid moet indien van toepassing zo laag mogelijk zijn.

Let op: in zeer energiezuinige of passieve gebouwen is de lucht vaak zeer droog door de uitstekende luchtdichtheid en de efficiënte hygiënische ventilatie. Bij luchtverwarming wordt de lucht nog droger.

In dat geval moet het volgende worden overwogen:

• Hygroscopische afwerkingsmaterialen,
• Een warmteterugwinningssysteem met rad in plaats van met platen
• De installatie van een bevochtiger in de ventilatiegroep of lokale luchtbevochtigers in de woonvertrekken.